Maxim Februari - Schrijver
Verzet wordt onmogelijk
66min - maart, 2020
Met Maxim hadden we over vrijheid en zekerheid, over het vastbetonneren van de wereld in data, over kunst in botsing met de wereld, over een brandblusapparaat en de maatschappelijke rol van de ambtenaar.
Benieuwd naar het vervolg?
Word vandaag lid van Zwijgen is geen optie en krijg meteen toegang de volledige versie van dit gesprek.
Voetnoten bij dit gesprek
Hoofdstuk 1: De ordelijke denker en de nette avonturier
Over twee contrasterende verlangens die in ons allemaal zitten. Een verlangen naar orde en een verlangen naar chaos en vrijheid. Over leven op je pagina’s, over tegenstellingen die niet op te lossen vallen, maar die eeuwig aanwezig blijven. En een prachtige anekdote over de vermenging van fictie en realiteit in het leven van Maxim.
- In feite gaat dit hoofdstuk over de herkenbare strijd tussen het Apollonische en het Dionysische die in elke mens plaatsvindt. Een drang naar orde en routine die voortdurend botst met een romantisch verlangen naar avontuur. Deze video bevredigt op één of andere manier beide behoeften.
- Maxim schrijft in zijn eerste proefschrift over afwisselend schrijven met de linker- en de rechterhand. Daarmee heeft hij het over een (ietwat vereenvoudigd) verschil tussen de linker- en de rechterhersenhelft, over een academisch schrijven en een literair schrijven.
- Maxim stelt deze tegenstellingen (die eigenlijk allemaal voorbeelden zijn van dezelfde tegenstelling) vast in zichzelf maar hij krijgt ze niet in elkaar geschoven. Dat is één van de redenen waarom hij ook geschreven heeft over meervoudige persoonlijkheidsproblematiek. Misschien is dat volkomen samengesteld en gefragmenteerd zelfbeeld iets dat we allemaal in meerdere of mindere mate hebben?
- In Klont geeft het hoofdpersonage Alexei Krups een TED talk over data en digitalisering. Maxim begon naast het schrijven van het boek ook voor de krant over dat thema te schrijven. Vervolgens werd Maxim uitgenodigd om een TED Talk te geven in Amsterdam, waar hij dus een deel van de fictieve talk uit zijn boek bracht als expert digitalisering, een rol die hij eigenlijk geschreven had. Heerlijk!
Hoofdstuk 2: Gestolde ethiek
We hebben de neiging om wetten steeds meer te verankeren en door de digitalisering steken we ze in code en maken we interpretatie onmogelijk. De kunst is schijnbaar een domein dat nog niet helemaal verstard is, de plek waar vrij denken en voelen nog mogelijk is. Toch gelden ook in die wereld een heleboel wetten die niet altijd wenselijk zijn.
- Maxim bewondert het werk van Mireille Hildebrandt die waarschuwt voor het verankeren van wetten in code, waardoor ze niet meer aan verandering en interpretatie kunnen worden onderworpen. In dit filmpje doet ze een deel van haar denken uit de doeken en doet ze ons vooral beseffen dat we ze moeten uitnodigen voor een langer gesprek.
- Ook Mireille zoekt volgens Maxim de kunst op als een plek waar het leven wel nog stroomt en beweegt.
- Maxim schreef ooit een boekje over standaardisatie (maar google vindt het niet), over barcodes en over verschillende stopcontacten in verschillende landen. In zijn kunstminnende kringen werd neergekeken op standaardisatie maar er zitten net heel veel regels en standaarden in de kunst: het sonnet is volkomen gestandaardiseerd. Dat zijn wenselijke regels.
- Er zitten echter ook onwenselijke regels in de kunst, verstarring, ongeschreven regels die je bijvoorbeeld verbieden om te reageren op een kunstwerk in een museum. Maxim legde ooit een verzameling aan van de botsing tussen kunst en de realiteit.
- De Japanse artieste die bekend is van haar falussen en polka dots heet Yayoi Kusama. Maxim schreef in De onbetrouwbare verteller: “De discrepantie tussen de prikkeling die op de massamens wordt losgelaten en de zelfbeheersing die van haar wordt gevraagd is soms wel heel erg groot.”
- Het vernietigde of verbeterde werk van Damien Hirst (hangt er van af hoe je het bekijkt), heet Away from the flock. Mark Bridger was de artiest die zijn steentje wilde bijdragen. Het leidde ons naar deze heerlijke blog die zichzelf een ‘research project documenting acts of art vandalism’ noemt. Daar gaat je namiddag.
- Het kunstwerk Fata Morgana van Teresita Fernández veroorzaakte veel controverse in de buurt van Madison Square Park in Manhattan omdat het zonlicht zou tegenhouden (“It’s huge, it’s enormous and it also looks like they’re building a shelter. This is ridiculous.”)
- Kunst hoort volgens Maxim een interactie te zijn tussen de kunstenaar en het publiek. De kunstenaar moet dan juist blij zijn wanneer er inhoudelijk en kwalitatief gereageerd wordt op zijn of haar werk. Wat dan juist inhoudelijk en kwalitatief is, is moeilijk te bepalen. Misschien moeten we ook daar wat ruimte voor interpretatie laten. De rechter oordeelde bijvoorbeeld dat Mark Bridger schuldig was, maar schold hem de boete kwijt wegens te weinig vermogen. Misschien moeten we dat soort wiggleroom, speling, in ook in andere jobs toelaten.
Hoofdstuk 3: Verzet wordt onmogelijk
Verdere verdieping van de starheid die ons denken is binnengeslopen en het verlies van de moraal ten voordele van steeds beter gebetonneerde wetten.
- Ook met Stefan Hertmans en Peter De Graef hadden we het uitgebreid over het verschil tussen wet en moraal. Wetten zijn onwrikbaar, moraal is vloeibaar. De suppoost toelaten een blokje rond te lopen of te zeggen ‘zie maar wat je vindt’ is aanvaarden dat het een mens is met een moraal en dat voor sommige gebeurtenissen zijn of haar persoonlijke morele oordeel beter werkt dan het huishoudelijk reglement van het museum.
- Dat botst met onze toenemende drang naar rechtszekerheid. We willen op voorhand voorbereid zijn op alle mogelijke situaties, ons indekken.
- De wet van Godwin zegt dat elke discussie vroeg of laat uitdraait op een vergelijking met de Tweede Wereldoorlog.
- Modernity and the Holocaust, het boek van Zygmunt Bauman dat Maxim in zijn Godwinlezing citeerde, stelt dat men in Nazi-Duitsland het gehoorzamen aan regels gelijk stelde met wat moreel goed is. En dat dat heel gevaarlijk is. Je bent goed bezig als je gehoorzaamt.
- Het punt over digitalisering van Maxim en Mireille is dat heel de bovenstaande problematiek nog problematischer wordt als je de suppoost vervangt door een camera en als je algoritmes gaat gebruiken om de veiligheid te garanderen. Dan heb je de regels onveranderlijk gemaakt en dan zijn verzet en verandering onmogelijk geworden.
Hoofdstuk 4: Het lelijke brandblusapparaat
Over de menselijke neiging om de wereld te vereenvoudigen en in modellen te gieten en die modellen vervolgens te verwarren met de werkelijkheid. Een mogelijke verklaring voor die neiging is ons verlangen naar veiligheid. Het wordt duidelijk dat een ver doorgedreven streven naar veiligheid iets fundamenteel menselijk vernietigt.
- In dit stuk schrijft Maxim dat hij niet per se altijd saaie dingen over digitalisering wil vertellen, maar dat het hem eerder gaat om het beschermen van de kunst en het vloeibare, stromende leven.
- De Homo Economicus ging van een praktisch model naar een absolute waarheid. Het is een ladder die we niet weggegooid hebben. Dat argumenteerde ook Michael Van Peel bij ons.
- Lees over de ladder van Ludwig Wittgenstein in zijn Tractatus logico-philosophicus.
- Het zou een disclaimer bij elke wetenschappelijke theorie moeten zijn: de kaart is niet het gebied. Elke theorie is een vereenvoudiging van de werkelijkheid en brengt dus bepaalde aspecten van die werkelijkheid niet in rekening. Daarvoor moet je van theorie, van ladder, switchen.
- Maxim brengt dit in verband met de arrogantie van ons rationalisme. Dat we denken dat we de deemoed van religie hebben afgeworpen en vervolgens zijn we in een notendop gaan zitten en gaan denken dat we koning van de werkelijkheid zijn. Merci voor het beeld, Maxim.
- John Stuart Mill over Jeremy Bentham: “The completeness of limited man”, een zeer eloquente belediging van zijn leermeester. Hoe meer je in één onderwerp zit, hoe zekerder je bent van je stuk. Als je verschillende brillen hebt om naar de werkelijkheid te kijken, dan ben je al wat bescheidener over je standpunten. Het doet ons denken aan de bullshit mountain van Rutger Bregman.
- (Lees ook eens On Liberty van John Stuart Mill als je wil weten hoe het liberalisme echt bedoeld was. Of TL;DR.)
- Benno Baksteen blijkt geen personage uit Jommeke, maar een bekende Nederlandse piloot. Maxim werkte met hem samen op het gebied van burgerluchtvaartveiligheid (meteen het woord van de maand). Luchtvaartmaatschappijen die zeggen dat veiligheid hun eerste prioriteit is, die liegen want hun eerste prioriteit is natuurlijk economisch rendabel vliegen van A naar B. Veiligheid wordt daarna afgewogen tegenover andere parameters. ‘Wij vliegen zo veilig mogelijk’ doet het jammer genoeg niet zo goed bij het marketingdepartement.
- Het gesprek komt terug op indekken. Veel van ons schijnbaar absurd gedrag, zoals een concert visueel vervuilen met een lelijk brandblusapparaat, komt tot stand omdat we voorbereid willen zijn op alle mogelijke gebeurtenissen. Maxim gaat nog verder en zegt dat indekken ook vaak neerkomt op cover your ass rules, of indekken om achteraf (ook als het misloopt) te kunnen zeggen dat jij alles gedaan hebt om het te voorkomen en dat jou dus niets te verwijten valt.
- Het beeld dat ons het langst zal bijblijven (uiteraard terug gevonden op imgur) is dat van de ambulance met een wielklem. De ijverige ambtenaar valt niets te verwijten. Hij volgde gewoon de regels.
Hoofdstuk 5: Nieuwe talen
Over de rol van religie en wetenschap in de transformatie die we doormaken. Over hoe ontwikkelingen binnen de wetenschap ook tot culturele veranderingen en tot de creatie van nieuwe talen zouden kunnen leiden. Over de gevaren van ons leven te gaan inrichten met wiskunde. Het verdwijnen van de natuurlijke taal op juridisch en sociologisch vlak zou wel eens die hele domeinen overbodig kunnen maken.
- Religie en wetenschap dragen in zich zowel een verankering van het verleden, van de dogma’s en axioma’s die al bedacht werden, maar openen beiden ook mogelijkheden voor de toekomst. Bijvoorbeeld in de Joodse traditie wordt de komst van de messias elke dag opnieuw verwacht. Je zou een parallel kunnen maken met (een ideale) wetenschap die zichzelf altijd opnieuw in vraag durft stellen. In die zin zijn het beiden tools die ingezet kunnen worden voor zowel verstarring als voor vitaliteit en beweging.
- De tentoonstelling die Anthony gezien heeft over CERN in het iMAL in Brussel: Quantum: In search of the invisible. Ondertussen praatte hij ook uitgebreid over de wacko wereld van de kwantummechanica met Thomas Hertog. De kwantumvraag kwam al zo vaak terug in onze gesprekken dat ze een eigen plaats in ons lexicon verdient.
- Wie zich niet veel kan voorstellen bij zo’n paradigmawissel moet eens The Structure of Scientific Revolutions lezen van Thomas Kuhn.
- Als je het gedrag van mensen wou veranderen vroeger, dan huurde je een universiteit in voor een onderzoek, de resultaten werden geanalyseerd, er werden een aantal mogelijke pistes uit gedestilleerd, er vond een parlementair debat plaats over die pistes, een consensus werd bereikt en vervolgens kwam er één of andere BV op een grote affiche op een bushokje terecht. Dat hele proces duurde een paar jaar. Vandaag stel je online gedrag, de analyse gebeurt een fractie van een seconde later, de nudging nog een fractie later en nog fractie later heb je je gedrag aangepast. Daar komt geen mens aan te pas en niemand beschikt over de data van wat er juist gebeurd is. Het impliceert dat je menselijk gedrag niet meer kan bestuderen.
Hoofdstuk 6: Noblesse oblige
Een analyse van de beschaafde mens, de mens die wel eens een boek leest, maar zich voelt vervreemden en zich machteloos voelt om iets te veranderen. Een moreel appèl aan deze mensen om zich vooral in hun werkcontext niet als halve mens te gedragen.
- De literaire kring is het boek waarmee Maxim doorbrak. Hij wilde al die beschaafde mensen die naar leesclubs gaan en naar klassieke concerten eens onder de loep nemen en kijken of ze zich wel morele vragen stellen. Een moralistisch boek dat blijkbaar heel hard resoneert met mensen die op zoek zijn naar hun plek binnen hun met regels vol geplamuurde organisaties.
- Maxim komt dan wel uit een streng protestants, moralistisch milieu, wij voelen alvast een parallel met de Jezuïeten die eerder bij ons langskwamen. Noblesse Oblige et plus est en vous.
- Controverse-alarm: wie op Facebook zit omdat zijn of haar vrienden er zitten, die is eigenlijk aan het collaboreren.
- Marian Donner legt de verantwoordelijkheid voor verandering bij de overheid. Maxim nuanceert dat idee, of breidt het uit, met het idee dat de overheid bestaat uit mensen. De overheid bestaat niet in abstractie, de verzameling regels die ons regeert komt tot stand door al dat overleg, eindeloze vergadering en amendementen op amendementen door mensen in hun beroepsleven. Het zijn zijn lezers: juristen, ambtenaren, leerkrachten, politici. Je kan dus weldegelijk een appèl doen aan hen om zich (althans in hun beroepsleven) moreel te gedragen en niet alleen de regeltjes te volgen. Het is een mooie toevoeging aan onze Grote vraag: Zijn we druppels op een hete plaat?
Ontdek verwante gesprekken: